Utrzymanie odpowiedniej masy ciała, aktywność fizyczna oraz nieobecność nałogów mają wpływ na płodność kobiet i mężczyzn. Prawidłowe żywienie kobiet w okresie koncepcyjnym odgrywa ważną  rolę w zapewnieniu optymalnych warunków rozwoju płodu oraz zmniejsza ryzyko powikłań wynikających z niedoborów poszczególnych składników pokarmowych. Jest to szczególnie istotne w przypadku nieplanowanego poczęcia dziecka lub zbyt częstych ciąż. Dzięki edukacji zdrowotnej w zakresie tych czynników, wdrożonej od wczesnego dzieciństwa, można osiągnąć optymalny stan odżywienia osób w wieku rozrodczym oraz zwiększyć szanse na posiadanie zdrowego potomstwa. 

Pełne pokrycie zapotrzebowania na energię oraz składniki odżywcze jest jednym z ważnych czynników warunkujących prawidłowy rozwój ciąży. Najlepszym miernikiem prawidłowego spożycia energii jest utrzymanie zalecanej masy ciała przed ciążą i odpowiedni jej przyrost w czasie ciąży. Prawidłowe żywienie podczas ciąży powinno się więc cechować pełnym pokryciem zapotrzebowania na energię i wszystkie niezbędne składniki pokarmowe przy jednoczesnym unikaniu ich nadmiernego spożycia. 

Niedożywienie wewnątrzmaciczne może stwarzać sprzyjające warunki do nieprawidłowości metabolicznych w życiu pozamacicznym, może bowiem być przyczyną zaburzeń rozwoju naczyń krwionośnych, komórek beta trzustki, oporności na insulinę, oraz upośledzać rozwoju mięśni, zaburzać czynność wątroby, nerek i innych narządów. Zaburzenia rozwoju w życiu płodowym, manifestujące się małą masą urodzeniową mogą być przyczyną zwiększonego ryzyka zgonu w okresie okołoporodowym oraz we wczesnym dzieciństwie, większej podatności na choroby infekcyjne, a także zwiększonej predyspozycji do zachorowania w wieku dorosłym na cukrzycę typu 2, nadciśnienie tętnicze, dyslipidemię oraz choroby sercowo-naczyniowe.  

Niekorzystne jest również nadmierne odżywianie ciężarnej, które z kolei może przyczyniać się do makrosomii u dziecka, powikłań ciąży i porodu, a także zwiększonego ryzyka sercowo-naczyniowego u samej matki. Zbyt duża urodzeniowa masa ciała wiąże się często z nadwagą oraz zwiększonym ryzykiem zespołu metabolicznego w życiu dorosłym. Warto podkreślić, że kobiety, które nadmiernie przytyły w czasie ciąży częściej chorują na cukrzycę ciążową, a w późniejszym okresie swojego życia częściej cierpią z powodu otyłości i jej powikłań.

Wpływ ciąży na wydatek energetyczny zmienia się w zależności od trymestru ciąży i różni się znacznie u kobiet w stosunki do przedciążowego wskaźnika BMI i aktywności fizycznej. Wydatek ten wynika przede wszystkim ze zwiększonego zapotrzebowania na energię rosnących tkanek, związany jest ze wzrostem płodu i łożyska oraz zwiększonej pracy serca i płuc ciężarnej.

Normy dla kobiet w ciąży i w okresie laktacji uwzględniają zwiększone zapotrzebowanie na energię zgodnie z zaleceniami ekspertów FAO/WHO/UNU. W 2020 roku zostały opracowane dla polskiej populacji kobiet nowe normy zapotrzebowania kalorycznego w ciąży. W przeciwieństwie do poprzednich, aktualne normy określają dodatkowe zapotrzebowanie na energię w I, II i III trymestrze, które wynoszą odpowiednio +85, +285 oraz +475 kcal/dobę. Wcześniejsze normy uwzględniały dodatkowe zapotrzebowanie na energię tylko w II i III trymestrze. 

Wyznaczone normy dotyczą kobiet, które przed zajściem w ciążę miały prawidłową masę ciała. U kobiet z nadwagą dodatkowe zapotrzebowanie na energię w czasie ciąży jest mniejsze. Wartość energetyczna ich diety nie powinna sprzyjać nadmiernym przyrostom masy ciała. Również w przypadku kobiet z niedoborem masy ciała dodatkowe zapotrzebowanie na energię może się różnić od zapotrzebowania kobiet z prawidłową masą ciała. W takich przypadkach zaleca się indywidualne konsultacje z lekarzem i dietetykiem. W najnowszych wytycznych nie określono, jakie jest dokładnie zapotrzebowanie na energię kobiet w ciąży mnogiej, bądź karmiących więcej niż jedno dziecko. Tu również bardzo ważna jest konsultacja z lekarzem i dietetykiem. 

Racjonalna dieta podczas ciąży oprócz dostarczania odpowiedniej ilość energii, powinna także zawierać niezbędne składniki odżywcze (czyli białka, tłuszcze, węglowodany, składniki mineralne i witaminy) w prawidłowych ilościach i proporcjach.

Podstawą zasad zdrowego żywienia podczas ciąży powinna być dbałość o różnorodność produktów, ich urozmaicenie. Produkty spożywcze różnią się składem i zawartością niezbędnych składników pokarmowych. Nie istnieje produkt pokrywający w 100% zapotrzebowanie na wszystkie składniki w odpowiednich ilościach i proporcjach. Zasada ta jest podstawą uniknięcia niedoborów pokarmowych: im bardziej urozmaicona dieta, tym mniejsze ryzyko wystąpienia niedoborów. Zaleca się aby  w codziennej diecie uwzględnić produkty zbożowe, warzywa, owoce, mleko i jego przetwory oraz mięso i jego zamienniki będące źródłem pełnowartościowego białka. Posiłki powinny być  komponowane ze wszystkich grup produktów, w odpowiednich proporcjach oraz uzupełniane płynami. 

Wykaz wybranych gatunków ryb i owoców morza zalecanych, dopuszczalnych i niezalecanych w diecie kobiet planujących ciążę, kobiet ciężarnych, kobiet karmiących piersią oraz małych dzieci*

1Od czasu do czasu w ograniczonej ilości (maks. 1 porcja/tydzień)

 * Opracowano na podstawie rekomendacji polskich towarzystw naukowych oraz opinii EFSA, FAO/WHO i FDA 

W nowych zaleceniach (z 2020r.) dla ciężarnych, podobnie jak w przypadku energii, podano dodatkową ilość tłuszczu jaka powinna znaleźć się w diecie ciężarnej w I trymestrze oraz zaktualizowano normy tłuszczu w II trymestrze. 

Tabela 2. Dodatek do normy referencyjnego spożycia dla tłuszczu w grupie kobiet w ciąży i karmiących piersią

Tabela 3. Zalecenia dotyczące wystarczającego spożycia (AI, Adequate Intake)* kwasów tłuszczowych omega-3 (n-3) i omega-6 (n-6) w diecie osób dorosłych** 

* Wystarczające spożycie (AI, Adequate Intake) – poziom spożycia składników odżywczych ustalany na podstawie ich średniego spożycia w danej grupie, stosowany, kiedy brak jest wystarczających danych do ustalenia poziomu średniego zapotrzebowania i wystarczającego spożycia 

** Opracowano na podstawie rekomendacji polskich towarzystw naukowych oraz opinii EFSA i FAO 

Prawidłowo zbilansowana dieta powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych, witamin i minerałów. Ze względu na znacznie zwiększone zapotrzebowanie w czasie ciąży, niekiedy realizacja zapotrzebowania na niezbędne składniki może być trudna. Powodem może być niska zawartość białka w diecie, indywidualna, zmniejszona zdolność do wchłaniania i metabolizowania określonych substancji odżywczych oraz znaczna strata niestabilnych składników odżywczych podczas obróbki cieplnej i przechowywania. W związku z tym, w celu zapobiegania niedoborom i ich negatywnym skutkom zdrowotnym, kobietom karmiącym rekomenduje się dodatkowo suplementację poszczególnych składników diety preparatami farmaceutycznymi w ściśle określonych dawkach.  Dobrze dobrana i odpowiednio stosowana suplementacja preparatami wielowitaminowo-mineralnymi zwiększa szansę na prawidłowy przebieg ciąży (zmniejszenie ryzyka: porodu przedwczesnego, niskiej masy urodzeniowej i okołoporodowego zgonu noworodka). Na podstawie badań żywieniowych przeprowadzonych w Polsce wykazano powszechne stosowanie preparatów wieloskładnikowych przez kobiety ciężarne, wśród których aż 22% przyznało się do stosowania kilku preparatów równocześnie, mimo braku zaleceń lekarskich dla takiego postępowania. Suplementy diety są łatwo dostępne. Można je kupić bez recepty (apteka, stacja benzynowa, sklepy internetowe), dlatego istnieje powszechne przekonanie o ich nieszkodliwości. Niekontrolowane spożycie preparatów wieloskładnikowych wiąże się z wysokim ryzykiem przedawkowania oraz interakcji z lekami przewlekle stosowanymi (np. antybiotyki, leki kardiologiczne). Z tego powodu zalecana jest konsultacja przed rozpoczęciem suplementacji, która uwzględni aktualną dietę, zwyczaje żywieniowe oraz indywidualne zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, największe ryzyko jest związane z nadmiernym spożyciem witaminy A, beta- -karotenu, wapnia, miedzi, fluoru, żelaza i cynku. 

Pewnym dylematem dla przyszłych matek i osób prowadzących ciążę mogą być diety wegańskie, wegetariańskie. Według stanowiska Amerykańskiej Akademii Żywienia i Dietetyki „dobrze zaplanowana dieta wegańska oraz inne rodzaje diet wegetariańskich są odpowiednie dla osób na wszystkich etapach życia, włącznie z okresem ciąży i laktacji, niemowlęctwa, dzieciństwa oraz dorastania, jak również dla sportowców”. Podsumowanie systematycznego przeglądu 22 badań (13 nad efektami zdrowotnymi u płodów i matek, 9 w kierunku niedoborów składników odżywczych) brzmiało podobnie: „wegańskie i wegetariańskie diety mogą być uznane za bezpieczne do stosowania w trakcie ciąży, pod warunkiem zwracania uwagi na zaspokojenie zapotrzebowania na witaminy i składniki mineralne”. W tym celu wysoce wskazana jest opieka dietetyka specjalizującego się w dietach wegetariańskich. Podstawową kwestią, na którą należy zwrócić uwagę, jest ocena stanu odżywienia witaminą B12 i adekwatności spożycia tej witaminy.

Podstawowe zalecenia dietetyczne dla kobiet w ciąży

Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych (wybrane zagadnienia) 

Żelazo

Biorąc pod uwagę niekorzystny wpływ zarówno niedoboru, jak i nadmiaru żelaza na przebieg ciąży oraz wyniki położnicze, a także możliwe inne niż niedobór żelaza przyczyny niedokrwistości w ciąży, rekomenduje się: 

1. kontrolę morfologii i stężenia ferrytyny podczas pierwszej wizyty położniczej, a następnie morfologii w 15.–20., 27.–32., 33.–37. i 38.–39. tygodniu ciąży (tj. zgodnie ze Standardem Postępowania w Ciąży Fizjologicznej — rozporządzeniem Ministra Zdrowia); 

2. stosowanie preparatów żelaza przed 16. tygodniem ciąży u kobiet z niedokrwistością z niedoboru żelaza (tj. z Hb < 11 g/dl i obniżonym stężeniem ferrytyny); 

3. dopuszczenie suplementacji żelaza w dawce do 30 mg/d u kobiet bez anemii ze stężeniem ferrytyny poniżej 60 mcg/l po 16. tygodniu ciąży; 

4. w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza — stosowanie niskich dawek żelaza doustnie przez dłuższy czas, a w razie braku odpowiedzi proponuje się zmianę na preparat o udowodnionej zwiększonej biodostępności lub zwiększenie dawki i dalszą obserwację stężenia żelaza; 

5. w przypadku braku odpowiedzi na duże lecznicze dawki żelaza doustnego lub Hb poniżej 7 g/dl należy przeanalizować konieczność przetoczenia koncentratu krwinek czerwonych (KKCz).

Kwas dokozaheksaenowy (DHA)

Biorąc pod uwagę dostępną wiedzę na temat wpływu DHA na przebieg ciąży i wyniki położnicze, aktualnie rekomenduje się: 

1. suplementację co najmniej 200 mg DHA u wszystkich ciężarnych; 

2. u kobiet spożywających małe ilości ryb w ciąży i okresie przedkoncepcyjnym można rozważyć stosowanie większych dawek DHA; 

3. w grupie kobiet obciążonych ryzykiem porodu przedwczesnego stosowanie DHA w dawce 1000 mg/dobę.

Witamina D

W świetle aktualnej wiedzy zaleca się: 

1. w okresie ciąży i laktacji u kobiet bez obciążeń sugerujących deficyt witaminy D i prawidłowym BMI suplementację 1500–2000 IU witaminy D na dobę; 

2. optymalne (sugerowane) postępowanie to dostosowanie dawki przyjmowanej witaminy D u kobiet ciężarnych do jej stężenia w surowicy krwi; 

3. u kobiet o BMI większym niż 30 kg/m2 można rozważyć zastosowanie dawki do 4000 IU/dobę.

Jod

W świetle najnowszych badań rekomenduje się: 

1. suplementację jodu u wszystkich ciężarnych bez chorób tarczycy w wywiadzie w dawce 150–200 mcg/ /dobę; 

2. u kobiet z chorobami tarczycy suplementacja jodu powinna się odbywać pod kontrolą stężenia hormonów tarczycy i przeciwciał przeciwtarczycowych

Kwas foliowy 

Zgodnie z aktualną wiedzą rekomenduje się: 

1. u wszystkich kobiet w wieku prokreacyjnym stosowanie kwasu foliowego w dawce 0,4 mg/d w postaci suplementów, jako uzupełnienie naturalnej, bogatej w foliany diety; 

2. w I trymestrze (do 12. tygodnia ciąży) stosowanie kwasu foliowego w dawce 0,4–0,8 mg/d; 

3. po 12. tygodniu i w okresie karmienia w populacji kobiet bez dodatkowych czynników ryzyka, stosowanie kwasu foliowego w dawce 0,6–0,8 mg/d; 

4. u pacjentek z dodatnim wywiadem w kierunku NTD w poprzedniej ciąży, stosowanie 4 mg/d kwasu foliowego w ściśle określonym czasie, to jest na co najmniej 4 tygodnie przed planowaną koncepcją i przez pierwsze 12 tygodni ciąży, a następnie zmniejszenie dawki, tak jak w populacji ogólnej; 

5. u kobiet z grupy podwyższonego ryzyka niedoboru folianów i wad cewy nerwowej, to jest: 

• chorujących na cukrzycę typu I lub II przed ciążą, 

• stosujących w okresie ciąży lub przed ciążą leki przeciwpadaczkowe, metotreksat, cholestyraminę, metforminę, sulfasalazynę, 

• stosujących używki

• z niewydolnością nerek lub wątroby, 

• z BMI powyżej 30, 

• po operacjach bariatrycznych lub z chorobami przewodu pokarmowego skutkującymi zaburzeniami wchłaniania (ch. Leśniowskiego-Crohna, colitis ulcerosa, celiakia)